Deel 5: Een nieuw evenwicht tussen denken, maken en uitvoeren
Het Amsterdams Fonds voor de Kunst bestaat vijftig jaar. In vijf delen kijken we terug op de geschiedenis van het fonds. Het vijfde en laatste deel vertelt over de ongekende impact van de coronapandemie en de manier waarop de cultuursector zich een weg terug vecht, met hoop op een ‘nieuw normaal’.
Schouderophalend waren de eerste reacties op nieuwsberichten over een mysterieus virus dat was opgedoken op een Chinese dierenmarkt. Maar dat veranderde snel toen een paar weken later carnavalsvierders in Tilburg massaal werden geveld. Plots moest iedereen leren in zijn elleboog te niezen en afleren handen te geven. Bijeenkomsten mochten in eerste instantie maximaal honderd mensen groot zijn, daarna minder en altijd op anderhalve meter afstand. Totdat premier Rutte op 23 maart 2020 de lockdown afkondigde en het openbare leven tot een complete stilstand kwam. De coronacrisis die zich in de daaropvolgende twee jaar ontvouwde kan zonder overdrijving de meest ingrijpende en ontwrichtende gebeurtenis in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog worden genoemd.
De kunstsector had zwaar te lijden onder de coronamaatregelen. Theaters, musea, concertpodia en bioscopen moesten hun deuren sluiten. De grote groep zzp-ers in de sector kwam per direct zonder inkomsten te zitten. En het ergste: niemand wist hoe lang het zou duren.
“In het begin was de sfeer paniekerig en werden we overstroomd door mails en telefoontjes”, memoreert Annabel Birnie, directeur van het AFK in het eerste jaar van de pandemie. “We hebben vrijwel direct een snelloket geopend voor acute nood. Dat werd meteen overspoeld.” Het inspireerde sommige andere steden om iets soortgelijks in te richten. “En met de beoordeling van lopende projecten zijn we coulant omgegaan.”
De bespreking van 206 vierjarige aanvragen in acht adviescommissies was net een paar weken bezig toen de lockdown werd aangekondigd. Het AFK had weliswaar veel ervaring met online werken, maar niet met dagenlang vanuit huis videovergaderen met grote adviescommissies. Het fonds zorgde er zo rap mogelijk voor dat iedereen de technische faciliteiten had en er ook mee kon werken. Het wende snel, maar vroeg ook andere manieren van voorzitten en vergaderen. Dankzij de toewijding van tientallen adviseurs en medewerkers werd de behandeling van de vierjarige subsidies uiteindelijk volledig online en ‘gewoon’ op tijd afgerond.
“Ik vind dat achteraf bezien een klein wonder”, constateert Laurien Saraber, die als adjunct-directeur de vierjarige behandelrondes onder haar hoede had. Begin 2021 nam zij het stokje van Birnie over als directeur. “Ondertussen zagen we bij de behandeling en verantwoording van projectsubsidies hoe kwetsbaar de culturele humuslaag is, vooral als het gaat om makers zonder structurele subsidie”.
Saraber: “In 2021 kregen we evenveel wijzigingsverzoeken als aanvragen, omdat makers zich telkens tot een andere werkelijkheid moesten verhouden. Grotere organisaties met meerjarige ondersteuning hadden het ook niet makkelijk, maar konden eventueel nog in een soort winterslaap gaan en hun vaste medewerkers doorbetalen. Ook kwamen er als eerste voor deze organisaties steunmaatregelen van het rijk en de gemeente beschikbaar. Maar van het gehoopte doorsijpel-effect naar freelancers en individuele makers was geen sprake. Daarom zijn de gemeente en ik meteen in gesprek gegaan om ook substantieel iets voor de makers te doen, die in veel gevallen hun inkomen zagen dalen tot onder bijstandsniveau.”
Wethouder Meliani en medewerkers van de afdeling Kunst & Cultuur deelden deze zorg, waardoor in 2021 een belangrijke stap kon worden gezet. In de derde fase van het gemeentelijk steunplan stelde de wethouder een steunbudget voor makers van 2 miljoen euro beschikbaar aan het AFK. In de vierde fase, eind 2021, kwam daar nog eens 2,3 miljoen euro bij. Het AFK zorgde dat het rechtstreeks bij makers terecht kwam voor projecten, stipendia en ontwikkeling overal in de stad. Er werd ook twee ton in het potje van de Amsterdamse Cultuurlening gestort een fonds dat door vertraagde terugbetalingen leeg dreigde te raken.
Meteen na het opheffen van de laatste coronarestricties in maart 2022 begon de sector aan wederopbouw. Het AFK ondersteunde kunstenaars en organisaties daarbij zo veel mogelijk . Naast de subsidieregelingen hielp daarbij ook het platform Cultuurherstel; een initiatief van de Amsterdamse Kunstraad en het AFK, gefinancierd door de provincie Noord-Holland en gemeente Amsterdam. Culturele organisaties worden hier gekoppeld aan professionals uit het bedrijfsleven, die hen coachen op vraagstukken van ondernemerschap en toekomstbestendigheid van de organisatie.
De veerkracht van kunstenaars en organisaties bleek indrukwekkend. Ook toen er direct een nieuwe knauw overheen kwam. Als gevolg van de oorlog in Oekraïne waren de prijzen voor gas en energie hard gestegen en de inflatie rees de pan uit. Toch won de lust om kunst te maken en te tonen het ook van deze crisis. Publiek weet de weg naar de festivals, filmhuizen, musea en podia inmiddels weer aardig te vinden – zij het soms in een andere samenstelling en met andere voorkeuren. In 2022 ging het aantal banen in de Amsterdamse creatieve en culturele sector weer een paar procent omhoog. Met 114.000 banen is het een van de belangrijkste sectoren van de stad.
Maar forse schade is er wel, aan mensen en middelen, al is die soms verborgen achter de muren van de Amsterdamse cultuurgebouwen en werkruimtes. Het gaat bijvoorbeeld om geslonken reserves, die de ruimte om risico’s te nemen inperkt. Om personeelsproblemen doordat mensen naar een andere sector zijn overgestapt. Om hoofdbrekende tekorten op jaarbegrotingen. Die schade wordt meegenomen in het volgende Kunstenplan.
De situatie vraagt om inventieve investeringen, bijvoorbeeld om personeel weer te verleiden in de sector te komen werken. Maar ook om een gezamenlijke verandering van mentaliteit en praktijk. Die in feite in het verlengde ligt van de oproep die ook aan de Fair Practice Code ten grondslag lag. Dat de nadruk minder komt te liggen op het uiterste produceren met het beperkte budget. En meer op realisme: doen wat er op een gezonde manier kán. Met een nieuw evenwicht tussen denken, maken en uitvoeren.
Dat heeft consequenties voor zowel subsidiënten als de sector zelf. Het AFK onderzoekt als partner in het nieuwe Kunstenplan 2025-2028 samen met de gemeente en de sector verder hoe regelingen en activiteiten daar het beste bij kunnen helpen. Zodat Amsterdam zijn magnetische aantrekkingskracht voor bewoners, toeristen, studenten en kunstenaars als culturele hoofdstad behoudt. En de bruisende bron van creativiteit, talent, verbeelding, vernieuwing en vermaard erfgoed blijft. Op naar 100 jaar fantastische kunst voor alle Amsterdammers!